حمید اسدی-خبرنگار تحریریه جوان قدس : کشور هند از زراعی ترین مناطق آسیا بود که بازار پر رونق و محصولات پر سودش باعث جلب توجه بسیاری از تجار و سیاستمداران شده بود. بسیاری از ایرانیانی که برای انجام ماموریت های اداری یا فعالیت های تجاری عازم این کشور می شدند از تنوع اجناس و کالاهای خوب و مفید هندی، همچنین بازار های پر رونق این کشور شگفت زده و به وجد می آمدند و آرزو می کردند که بتوانند کالاهای هندی را در کشورمان تولید کنند.  

کالاهای هندی؛ معیارسنجش کیفی محصولات ایرانی

کیفیت محصولات تولیدی هندی به اندازه ای بود که کالاهای هندی معیار کیفیت اجناس تولیدی ایران بود. بازرگانی با هندوستان و کشور های غربی در دوره قاجار نسبتا به تجاری و صنعتی شدن کشاورزی ایران و نوین سازی برخی نهاد های صنعتی انجامید. از اواسط دوره قاجار میزان واردات اجناس چند برابر صادرات شد. این موضوع خروج پول ها ((مسکوکات طلا و نقره)) را در پی داشت که به اقتصاد ملی لطمه می زد. سیل ورود کالاها و اجناس ارزان قیمت کشورهای اروپایی با کیفیت بهتر از کالاهای داخلی، باعث زمینه سازی نابودی صنایع نوپای ایران شد. همچنین ورود کالاهای مصرفی مانند لوازم لوکس برای اشراف براین موضوع تاثیر گذار بود؛ ضمن اینکه شکر و چای هم افزایش پیدا کرد و در بازار ایران فراوان شد.

گیاه چای باعث تغییر در بافت کشاورزی ایران

عمده محصولی که باعث تغییر بافت کشاورزی سنتی و رونق تجاری محصولات کشاورزی ایران شد، چای بود. گیاه چای درزمان انقلاب مشروطه تحریم شده بود؛ چرا که صادر کنندگان آن به ایران، تجار روس بودند و به فتوای علما کالاهای ساخت روسیه و انگلیس تحریم شده بود. قبل از دوره قاجار بیشتر مردمان ایران از قهوه به عنوان نوشیدنی استفاده می کردند. اما با تجارتی که با تاثیر روابط ایران و هند در عصر قاجار به خصوص در زمان پادشاهی مظفرالدین شاه انجام شده بود، گیاه چای وارد ایران و جایگزین قهوه شد. این گیاه به سرعت در مهمانی ها مورد استقبال قرار گرفت. همین موضوع باعث شد عده ای از تجار ایرانی به کشت چای در کشورمان روی بیآورند.

کاشف السلطنه جنرال قونسل ایران در بمبئی هند به دستور مظفرالدین شاه سعی به تحصیل کاشت گیاه چای داشت. این دیپلمات باهوش برای این موضوع اسم و نام خود را تغییر می داده و برای یادگیری کاشت چای به منطقه (سیملای هند) سفر کرده بود. او در نامه ای به مظفر الدین شاه می نویسد : ((فدوی اسم خود را تغییر داده و عنوان مستر کاشف فرانسوی تاجر چای قرار داده و به این نام معروف هستم واگر بدانند که مقصود این غلام چیست، کار خیلی مشکل شود و تحصیل تخم چای نخواهم توانست کرد ... )).

با وجود سفارش های اولیه مظفرالدین شاه قاجار، حمایت کافی و درستی نسبت به ورود دانش و مقدمات کشت چای به ایران انجام نمی شد. کاشف السلطنه که وقت و پول زیادی را صرف این موضوع کرده بود، با ابراز ناراحتی و نا امیدی به وزارت خارجه نامه نوشت : ((با وجود تمحل این زحمات در تحصیل چنین رشته ثروت و احتیاج بزرگ عموم ملت، هنوز تکلیفی از برای حقیر معین نفرموده اند. به واقع جای هزاران افسوس و مایوس است ... دولت روسیه به آن ثروت و عظمت، نمی تواند برخود هموار دارد که رعیتش محتاج به استعمال برگ چای سایر ملل گردد و ما با این فقر و پریشانی و این ممالک متعدده از برای این زراعت، از جزئی خرجی مضایقه داریم ... حال آنکه دولت علیه به جزئی مصارف و تشویقی از زارعین می تواند در اندک زمانی سد این ضرر بزرگ را از عموم ملت فرموده وهمه ساله پنج -شش (کرور تومان) در خزانه ملت ذخیره جهت سایر چیز ها بگذارد ... )) .

این موضوع در حالی بود که وزارت امور خارجه نه تنها بودجه ای برای اینکار اختصاص نمی داد، بلکه حقوق او را هم نمی پرداخت تا جایی که کاشف السلطنه در نامه ای درخواست بازگشت کرد و نوشت : ((  نزدیک دو سال است که فدوی از وطن و آسایش دور مانده، شب و روز در هواهای بد و گرم هندوستان و بلای طاعون به سر برده است و تمام را قرض کرده، گذران نموده، مواجب رکابی پارسال فدوی- که به خرج بنادر آمده است – هنوز نرسیده و از مقرری کارپردازی و مواجب امساله نیز دیناری عاید نشده است ... )) .

وعده های پوچ دولت قاجار به کاشف السلطه

فحوای مکاتبات زیاد کاشف السلطنه با وزارت امور خارجه این گزاره را به ذهن متبادر می کند که فقط وعدهای پوچ نصیب وی می شد؛ چرا که نه پولی می فرستادند و نه تکلیف ماندن یا بازگشتش را روشن می کردند. سرانجام پس از در خواست های پی در پی، مظفرالدین شاه دستوری به این مضمون به وزارت خارجه صادر کرد: ((جناب اشرف صدراعظم، پول تخم چای را باید فرستاد و مقرری کاشف السلطنه را هم برسانید. خودش در بمبئی بماند، آمدنش لازم نیست ...)).

تغییر ذائقه ایرانیان با ورود محصولات فرهنگی از هندوستان

واردات اجناس و کالاهای مختلف از هندوستان باعث تغییر ذائقه های ایرانیان می شد. به غیر از اجناس گیاهی مثل چای یا گیاه دارچین محصولات فرهنگی هم تاثیرات مهمی در این تغییر ذائقه ایرانیان برجای گذاشت. تا پیش از سلطه انگلیسی ها زبان فارسی زبان رسمی هند بود و به همین دلیل صنعت چاپ و نشر و مطبوعات فارسی قبل از راه افتادن و رواج در ایران، در هند راه افتاده بود. اولین کتاب فارسی جهان اسلام به نام ((فرهنگ سروری)) در سال ۱۷۴۲ میلادی در شهر استانبول امپراتوری عثمانی چاپ شد؛ بعد از آن تاریخ انگلیسی ها صنعت چاپ را در هندوستان راه اندازی کردند. این موضوع باعث چاپ کتاب های متعددی در هند و بالتبع در ایران شد. با ورود صنعت چاپ در ایران و هند فعالیت های مطبوعاتی در ایران نیز شروع شد که باعث ترویج افکار آزادی خواهانه ای شد که حکومت قاجار از این موضوع نگرانی هایی داشت.

لازم به ذکر است علاوه بر تجارت و واردات کتاب و مطبوعات از هند به ایران، آلات موسیقی که جزء جداناشدنی فرهنگ و هنر ایرانی می باشد از هند وارد ایران می شد. به طور مثال "صفحات گرامافون" در دوره قاجار وارد ایران شدند. هرچند که ابزار آلات موسیقی سالها قبل از حکومت قاجار در ایران و هند وجود داشت اما با ورود انگلیسی ها در شبه قاره هند کالاها و ابزار موسیقی بیشتر از قبل دربازار های ایران و هند به فروش می رسید.